Morawski (Dzierżykraj-Morawski) Kajetan (1892–1973), dyplomata, działacz organizacji rolniczych, wiceminister skarbu. Ur. 19 IV w Jurkowie (pow. kościański), był wnukiem Kajetana Piotra (zob.), synem Stanisława, właściciela ziemskiego, i Teresy z Morawskich. Ukończył Gimnazjum im. Komeńskiego w Lesznie Wielkopolskim. W l. 1910–14 odbył studia rolnicze i ekonomiczne na uniwersytetach w Lipsku i Monachium. Po śmierci ojca w r. 1914 został właścicielem Jurkowa i objął zarząd majątku. W r. 1917 powołany do administracji cywilnej ówczesnego generał-gubernatorstwa warszawskiego, pracował do jesieni 1918 jako powiatowy rzeczoznawca rolniczy w Rypinie. Dn. 1 IX t. r. rozpoczął pracę w Departamencie Stanu, rządu Rady Regencyjnej, przekształconym w następnym miesiącu w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ). Został referentem spraw niemieckich (1 X 1918), później referentem spraw zachodnich w Departamencie Politycznym. W r. 1919 wchodził też w skład Komitetu Przedplebiscytowego, który miał wypracować koncepcje przygotowań polskich do akcji plebiscytowej na Warmii, Mazurach i Powiślu. Uczestniczył w konferencji polsko-łotewskiej w dn. 8–14 III 1920 w Warszawie w sprawie zawarcia układu politycznego i wojskowego. W lipcu t. r. był członkiem delegacji polskiej na konferencję w Spa. Awansował 30 IX 1920 na naczelnika Wydziału Północnego. Niedługo potem dyrektor Departamentu Politycznego Erazm Piltz powierzył mu funkcję wicedyrektora Departamentu (od 9 II 1921); ówczesny minister spraw zagranicznych Konstanty Skirmunt zanotował w swoich wspomnieniach, iż w osobie M-ego zyskał wtedy dzielnego współpracownika. Z kolei od 15 IV 1923 M., mianowany radcą legacyjnym I kl., przez rok zastępował chorego komisarza generalnego RP w Gdańsku, Leona Plucińskiego.
Powróciwszy 30 IV 1924 do Centrali, M. objął kierownictwo Departamentu Politycznego, a 11 VI t. r. otrzymał awans na dyrektora tegoż Departamentu w IV stopniu służbowym. Mianowany przez prezydenta RP 3 III 1925 ministrem rezydentem w Delegacji RP przy Lidze Narodów, przebywał w Genewie do chwili objęcia teki podsekretarza stanu (7 XII 1925). W okresie zamachu majowego M. był w gabinecie Wincentego Witosa (10–15 V 1926) kierownikiem MSZ. Dn. 20 t. m. został przeniesiony w stan nieczynny. Od 20 XI t. r. przebywał na bezpłatnym urlopie, w czasie którego gospodarował w rodzinnym Jurkowie. Nie usunął się jednak całkiem od życia politycznego. Przed wyborami w r. 1928, wspólnie ze Stanisławem Chłapowskim i Rogerem Raczyńskim, podjął inicjatywę wystąpienia z osobną listą wyborczą, skupiającą m. in. ziemiaństwo, stan średni, urzędników. Lista otrzymała nr 30 i nosiła nazwę: Katolicka Unia Ziem Zachodnich. M. kandydował z listy państwowej (na piątym miejscu), z której jednak ani jeden kandydat nie uzyskał mandatu. Po upływie urlopu bezpłatnego M. powrócił do pracy w MSZ. Mimo że należał do ludzi po maju 1926 usuniętych, otrzymał – jak sam wspomina – dzięki osobistej życzliwości ministra Augusta Zaleskiego nominację (z dn. 31 III 1929) na członka Górnośląskiej Komisji Mieszanej w Katowicach w randze wiceministra. Jednakże nowy szef MSZ minister Józef Beck przeniósł go 1 VI 1934 ponownie w stan nieczynny, a 31 XII t. r. na emeryturę z równoczesnym obniżeniem stopnia służbowego.
W tym okresie M. rozpoczął działalność na terenie organizacji rolniczych. W l. 1934–5 (wybrany jednomyślnie) stał na czele Wielkopolskiej Izby Rolniczej, od r. 1934 był członkiem Komitetu, a od 10 XII 1935 do lutego 1937 prezesem Związku Izb i Organizacji Rolniczych RP, a także od czerwca 1935 aż do chwili powołania go do rządu (listopad 1936) – prezesem Związku Eksporterów Zboża. Nadto reprezentował rolnictwo w Radzie Banku Polskiego; wybrany w lutym 1936 na 3 lata ustąpił w lutym 1937. W listopadzie 1936 został bowiem mianowany wiceministrem skarbu i pierwszym zastępcą szefa resortu wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. W swoich Wspomnieniach z pracy w Ministerstwie Skarbu. Od grudnia 1936 do października 1939 („Kultura” 1950 nr 2–3) M. zaznaczył, iż otrzymał to stanowisko głównie dlatego, że chodziło o wzmocnienie wpływu rolnictwa na życie gospodarcze kraju. Podlegały mu zagadnienia ogólnogospodarcze, zwłaszcza o ile dotyczyły wsi i rolnictwa, spółdzielcze oraz Monopole Państwowe. Po ustąpieniu wiceministra Ferdynanda Świtalskiego objął również w r. 1938 nadzór nad Departamentem Ceł i Departamentem Podatków i Opłat.
Po wybuchu drugiej wojny światowej M., wraz z rządem, opuścił Polskę i po krótkim pobycie w Rumunii dostał się do Francji. Tam był w l. 1939–40 kierownikiem Oddziału Politycznego Biura Badań Celów wojny przy Rządzie Polskim. Po upadku Francji wyjechał do Londynu. W okresie od 22 V do 1 IX 1941 był posłem RP przy Rządzie Czechosłowackim, a następnie sekretarzem generalnym MSZ. Wielokrotnie przemawiał w audycjach radiowych (BBC) dla kraju. Ze stanowiska sekretarza generalnego MSZ złożył rezygnację latem 1943. Dn. 10 IX t. r. otrzymał nominację na ambasadora nadzwycz. i posła pełnomocnego przy francuskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego – późniejszym Tymczasowym Rządzie Republiki Francuskiej w Algierze (M. był tam pierwszym oficjalnie akredytowanym ambasadorem). Do Paryża przyjechał 14 X 1944. W dn. 4 VII 1945 Francja cofnęła uznanie dla rządu Tomasza Arciszewskiego w Londynie, co dotyczyło również M-ego jako ambasadora przy rządzie francuskim. M. pozostał w Paryżu jako działacz emigracyjny. Pracował w zarządzie Biblioteki Polskiej i był wiceprezesem Tow. Historyczno-Literackiego we Francji. Z jego inicjatywy i pod jego kierownictwem powstał tzw. Fonds Humanitaire Polonais; instytucja ta zakupiła w Lailly-en-Val (Departament Loiret) pałac wraz z parkiem, w którym założono Dom Starców.
Na lata paryskie przypada ożywiona twórczość pisarska M-ego. Wiele jego wspomnień, esejów biograficznych, recenzji i artykułów ukazało się w czasopismach emigracyjnych. W r. 1960 wydał książkę Tamten brzeg, w której znalazły się wspomnienia autobiograficzne, szkice o wybitnych ludziach (np. o Adamie Żółtowskim, Józefie Lipskim, A. Saint-Exupérym i in.), relacje o wydarzeniach politycznych, m. in. Briand–Stresemann–Skrzyński (ogłoszona jeszcze w r. 1932 w „Przeglądzie Współczesnym” – pod pseud. Jan Chomęcki), Przewrót majowy, Sąsiedzi (o stosunkach polsko-czechosłowackich), Między Churchillem a de Gaulle’em, i in. Na poły autobiografią są także wspomnienia o przyjacielu Rogerze Raczyńskim Wspólna droga (Paris [1962]). W książeczce zbiorowej „Polska niepodległa i druga wojna światowa 1918–1945” (Londyn 1959) M. opracowal rozdział Polityka zagraniczna Polski Odrodzonej. Wydał nadto niewielki wybór tekstów Polska w pamiętnikach gen. de Gaulle’a (Paryż 1960). W pracy Wczoraj. Pogadanki o niepodległym dwudziestoleciu (Londyn 1967) przedstawił wybrane zagadnienia z historii Polski z lat międzywojennych. Wreszcie wspomnienia z lat sześćdziesiątych, a także niektóre artykuły wówczas drukowane (np. w piśmie „Jutro Polski”) zawarł w książce Na przełaj (Londyn 1969). Od r. 1969 M. mieszkał w Domu Starców w Lailly-en-Val. Tam 2 XI 1973 zmarł i został pochowany na miejscowym cmentarzu. Miał liczne odznaczenia, m. in. Order Polonia Restituta, francuską Legię Honorową. Z małżeństwa z Marią Turno (1893–1971), zawartego 9 II 1915, miał czworo dzieci: Hieronima (ur. 1917), zamieszkałego w Australii, Barbarę (ur. 1921), zamężną za Włodzimierzem Ledóchowskim, zamieszkałą w Unii Południowo-Afrykańskiej, Magdalenę (1922–1944), która zginęła w powstaniu warszawskim jako łączniczka grupy «Parasol», i Macieja (ur. 1929).
Brat M-ego Tadeusz (1893–1974) był działaczem społecznym i politycznym. Uczestniczył w powstaniu wielkopolskim 1918/19 r., pracował m. in. w okresie plebiscytowym w Konsulacie Generalnym RP w Kwidzyniu. W l. 1928–30 był posłem do Sejmu RP z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem; wybrany ponownie w r. 1930, złożył w r. n. mandat jako wyraz protestu przeciwko sprawie brzeskiej. Rozwijał szeroką działalność społeczną w pow. grójeckim (gdzie znajdował się jego majątek Mała Wieś). M. in. przewodniczył Tow. Popierania Budowy Szkół, Grójeckiemu Tow. Rolniczemu, przyczynił się też wybitnie do rozwoju spółdzielczości mleczarskiej i sadownictwa. Po drugiej wojnie światowej pracował aż do r. 1959 w Centrali Handlowej Materiałów Budowlanych, następnie w Centrali Zbytu Szkła (wicedyrektor, później starszy ekonomista).
Kowalik J., „Kultura” 1947–1957. Bibliografia zawartości treści, Paryż 1959; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Who’s Who in Central and East-Europe 1935/36, Zurich 1937; Uruski; Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Centrala i placówki w 1921 r., [1921] s. 5; Polska służba zagraniczna po 1 września 1939 r., Londyn 1954 s. 30, 51, 117, 146; Rocznik Służby Zagranicznej RP, W. 1932–4; – Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Księga pamiątkowa na 75-lecie „Gazety Rolniczej” 1861–1935, W. 1938 I 124, 126, 361 (fot.); Kukułka J., Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919–1922), W. 1970; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1964–6 I–II; Zabiełło S., O rząd i granice, W. 1965; Zbyszewski W. A., K. Morawski, „Kultura” 1973 nr 12 s. 91–6; – Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961–6 II–V; Dziennik Urzędowy MSZ RP, W. 1920 nr 3 s. 7, 1923 s. 98, 174, 1924 s. 78, 106, 1925 s. 49, 1926 s. 11, 63, 1929 s. 105, 1930 s. 137, 1934 s. 63,78, 127; De Gaulle Ch., Pamiętniki wojenne, W. 1967 II 225, 448–50; Gruber H., Wspomnienia i uwagi, Londyn 1968; Günther W., Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej, Paryż 1963; Jackowski T. G., W walce o polskość, Kr. 1972; „Monitor Polski” 1928 nr 27; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie, Londyn 1960; Referaty wygłoszone przez przedstawicieli rolnictwa na naradzie gospodarczej w dn. 28 II – 2 III 1936, W. 1936 s. 3–14; Rocznik Polonii, [Londyn] 1953, 1954–5, 1956–7, 1958–9; Sprawozdanie Banku Polskiego 1936, W. 1937 s. 8–9; toż 1937, W. 1938 s. 6; Sprawozdanie Związku Izb i Organizacji Rolniczych RP z działalności w r. 1933/4, s. 143; toż w r. 1934/5, s. 127; toż w r. 1935/6, s. 121; toż w r. 1936/7, s. 151; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka (1935–1945), London 1964–72 I, III, IV; Zabiełło S., Na posterunku we Francji, W. 1967; – „Komun. Mazursko-Warm.” 1969; „Kur. Poranny” 1936 nr 321 s. 2 (fot.); „Tyg. Powsz.” 1973 nr 47; „Życie Warsz.” 1973 nr 277; – AAN: Prezydium Rady Ministrów, Karty kwalifikacyjne MSZ; B. Jag.: rkp. Przyb. nr 16/71 (Leitgeber S., Morawscy h. Nałęcz, Puszczykowo 1967, rkp. s. 93–7), rkp. nr 36/60 (Skirmunt K., Moje wspomnienia, s. 83); – Informacje brata Jana Morawskiego z Wrocławia; – Życiorys Tadeusza Morawskiego dostarczony przez córkę Katarzynę Morawską w Materiałach Red. PSB.
Alina Szklarska-Lohmannowa